3- KELEBEK VE DALGIÇ / JEAN DOMINIQUE BAUBY

KENDİ VÜCUDUNDA HAPSOLMAK

"İnsanın önünden geçtiği bir ağacı görebildiği için mutlu olmamasına şaşırıyorum."

Budala, Dostoyevski

Kolay olanı, şikâyet etmektir. Bir şeyi başaramadığında, ufacık bir adım atmadığında bahaneler üretmektir en kolay olanı. Zannederiz ki, tüm dünya bize karşı, imkânsızlıklar içinde boğulan hep biz oluruz. Şansı yaver gitmeyen, bizden bahtsız olanı yok sanırız. Korkarız, endişeleniriz; korunaklı duvarlar içerisinde steril bir hayat sürer, geleceğe yönelik uzun planlar yapıp her şeyi kontrol altına almaya çalışırız.

Tutabilen ellere, yürüyen ayaklara, görebilen gözlere, duyabilen kulaklara sahipsek, konuşabiliyor ve söylenen sözü anlayacak aklı kaçırmamışsak, bize değer veren insanların varlığını hissediyorsak, ne büyük imkânlara sahip olduğumuzun farkında olmalı değil miyiz.

Elde edemediklerimiz için üzülmek yerine, sahip olduklarımızın ne kadar kıymetli olduğunu, şikayetlerimizin birçoğunun aslında önemsiz olduğunu, kimlerin iyi, kimlerin zor gün dostu olduğunu anlayabilmek için, Jean-Dominique Bauby'un "Kelebek ve Dalgıç"ında sorduğu gibi, illaki bir felakete mi ihtiyaç duyarız?

Acaba önceden sağır ve kör müydüm, yoksa insan, karşısındakinin gerçek yüzünü görmek için felaketin keskin ışığına mı ihtiyaç duyuyor? (S;93)

1952 doğumlu, gösterişli bir yaşama sahip, Fransız moda dergisi Elle'nin genel yayın yönetmeni  Jean Dominique; kariyerinin zirvesinde, geleceğe yönelik plan ve hayalleri varken, 1995 yılında ansızın, çok nadir görülen bir beyin kanaması geçirir. Girdiği komadan zihni açık, tüm vücudu felçli bir şekilde uyanır. Kendi ifadesiyle; kendi vücuduna hapsolur.

İmrenilen hayatından; felçli bir vücut, sağlıklı bir şekilde olmasa da tek kulağı ile duyabilmek, evet için bir hayır için iki defa sol göz kapağını kırpabilmektir geriye kalan. 

O zamana kadar "beyin sapı" diye bir şeyden bahsedildiği hiç duymamıştım. (...) Eskiden buna "beyin felci" denirdi ve bu, öldüğünüz anlamına gelirdi. Ama yeniden canlandırma alanında öyle teknolojik gelişmeler oldu ki; bu acı daha da çekilmez hale geldi. Kişi ölümden kurtulsa bile İngiliz tıbbının çok doğru bir şekilde locked-in syndrome olarak adlandırdığı bir durumda tıkanıp kalıyor. Baştan ayağa felçli ancak zihinsel anlamda zarar görmemiş olan hasta, kendi vücudunda hapsoluyor. Ben de artık öyleyim ve tek iletişim aracım, sol göz kapağımın hareketi. (S;12)

Jean Dominique'nin hayata tutunmasında ve insanlarla iletişim kurabilmesindeki en büyük katkı, konuşma terapisti ve geliştirdiği alfabe sayesinde olur. Terapisti, Fransızcadaki kullanılma sıklığına göre harfleri sıralar ve yüksek sesle okumaya başlar. Doğru harfe geldiğinde Jean Dominique göz kırpar ve bir sonraki harfe geçip aynı işlemler devam eder.

Benim alfabem, (...) Fransızca 'da kullanılma sıklığına göre oluşturulmuş farklı bir sıra. (...) Sistem oldukça basit. Ben göz kırparak not alması gereken harfte durdurana kadar karşımdaki kişi alfabeyi E S A biçiminde bana teker teker sayıyor. Aynı yöntemi sonraki harfler içinde sürekli tekrarlıyoruz ve eğer bir hata olmadıysa oldukça hızlı bir şekilde bütün bir kelime, ardından da aşağı yukarı mantıklı cümle parçacıkları ortaya çıkıyor. (S;28,29)

Gönüllü başka bir terapistin yardımıyla, bu yöntem kullanılarak, büyük bir sabır ve meşakkatle, sol göz kapağını belki 200.000 defadan daha fazla kırparak, önce harfler, sonra kelimeler, sonra cümleler kurulur ve “Kelebek ve Dalgıç” tamamlanır.

Kitap hakkında, edebi değerinin olmadığı, ifadelerin kopuk olduğu, gereğinden fazla abartıldığı gibi yorumlara rastladım. Elindeki tek imkânla, "Her cümleyi kafamda on kez yoğuruyorum, bir kelime eksiltiyorum, bir sıfat ekliyorum ve metnimi paragraf paragraf ezberliyorum (S;13)" diyen biri tarafından, anıları, hayalleri, tecrübe ettikleri bundan daha güzel anlatılamazdı her halde.    

Jean Dominique, hiç bir bedel ödemeden sahip olduklarının kıymetini bilmeyen  ve bir türlü mutlu olamayan insanları düşünmeye sevk ediyor. Kendisine acımaktan vazgeçip, hareket ettirebildiği tek göz kapağı ile iletişim kuruyor, anıları ve hayalleriyle hayata bağlanmaktan, yer yer içine düştüğü durumu tiye almaktan geri durmuyor. Felçli vücudu, kendisini hayattan izole eden dalgıç elbisesi; hayalleri ise onu özgür kılıp, acılarını hafifleten, yaşama tutunabilmek için kanat çırpan bir kelebek oluyor. 

Etrafımı saran kozamın, yani vücudumun, üzerimdeki baskısı azalıyor; artık zihnim bir kelebek gibi gezinebilir. Zihnimin yapacak o kadar çok şeyi var ki... Mekanda veya zamanda uçabilirim, Ateş Toprakları'na veya Kral Midas'ın sarayına gidebilir. (S;13)

Mideye bağlı bir sonda aracılığıyla aldığım üç dört şişe kahverengimsi sıvı günlük kalori ihtiyacımı karşılıyor. Zevk olsun diye tatların ve kokuların canlı hatırasıyla teselli buluyorum; tükenmeyen duygu hazinesi… Artanları kullanma sanatı vardır. Bende hatıraları özenle anımsıyorum. Hatıralarımı canlandırırken istediğim saatte, teklifsiz masaya oturabilirim. (…) Ne büyük keyif! (…) Orucumun başında mahrumiyet beni sürekli hayali kilerimi ziyaret etmeye zorluyordu. (S;44,45)

Çok büyük şeyler için değil, insanın ağzında biriken tükürüğü doğru düzgün bir şekilde yutabildiği için bile mutlu olabileceğini bilmezdim hiç:

Şimdilik, eğer sürekli ağzımı dolduran tükürüğü doğru düzgün yutabilirsem erkeklerin en mutlusu olabileceğim. Yutma refleksini tetiklemek için dilimi damağımın arkasına kaydırmaya çalışmadığım bir gün bile geçmiyor. (S:20)

Jean Dominique, hastane görevlilerinin elinde banyo yaptırılırken, temizlik ve bakım işleri yapılırken kendisini kırk yaşında bir bebek gibi hisseder. Bu durumundan dolayı kendisiyle alay etmekten geri durmasa da, göz yaşlarına mani olamaz. 

Bazen kırk yaşında bir bebek gibi başkası tarafından temizlenmenin, döndürülmenin, silinmenin ve giydirilmenin çok matrak olduğunu düşünüyorum. Hatta kendimi kaptırıp bir bebek gibi acı bir keyf aldığım bile oluyor. Ertesi gün ise tüm bunlar tam anlamıyla saçma geliyor ve gözyaşlarım, hasta bakıcının yüzüme sürdüğü tıraş köpüğünün üzerine damlıyor.  (S;24) 

Banyo sonrası rehabilitasyon salonuna indirilmeye hazırlanırken, görevliler tarafından giydirilmek istenen elbiseyi giyinmeyi reddeder. Çünkü, bunun için çok önemli bir nedeni vardır;

Merkezin verdiği rezil spor kıyafetlerini giymeyi reddettiğim için öğrenciliğimden kalma eski eşofmanlarımı giyiyorum. Tıpkı banyo yaptığım zamanlarda olduğu gibi, bu eski giysiler de hafızamda acı verici izler açabilirdi. Oysa ben bunlarda, devam eden bir hayatın izlerini ve hale kendim olma isteğini görüyorum. Eğer salyam akacaksa en azından bu kumaşın üzerine aksın. (S;25)

Okurken en çok etkilendiğim bölümlerden biri de, Bauby' in, hastalığından sonra, bir vitrin camındaki yansımasında kendi yüzünü gördüğü an oldu; 

Vitrinin camındaki yansımada dioksin kazanında kalmış gibi görünen bir adamın yüzü belirmişti bir anda. Ağzı çarpılmıştı, burnu eğri büğrüydü, saçları birbirine dolanmıştı, bakışları ise korku doluydu. Tek gözü dikilmişti (dikiş atılıp kapatılmıştı) ve diğeri Kabil’in gözüne benziyordu. Bir dakika boyunca onun aslında ben olduğumu anlayamadan göz bebeğine bakakaldım. (S;33)

Hareketlerini kontrol edemeyen, konuşma güçlüğü çeken, aynı zamanda zehir gibi bir zekâya sahip, hayata gülümsemeye devam eden spastik engelli tanıdık bir çocuk, sokaklarda gezdirilmekten çok zevk alırdı. Kendisini tesadüfen fark eden tecessüs dolu, iri iri açılmış ilk bakışlardan ve sonraki kaçamak tavırlardan, normal bir hayat yaşamaya çalışırken başka bir dünyanın yaratığıymış gibi muamele görmekten, "bizi anlayabiliyor mu, duyabiliyor mu, vah vah” gibi patavatsızca söylenen sözler yüzünden içine kapanıp eve hapsetti kendini.

Aşağıda insanlar gülüyor, şakalaşıyor, birbirlerine sesleniyorlar. Tüm bu neşe ortamına ben de dahil olmak isterdim ama tek gözümle onlara baktığım anda genç adam, büyükanne ve berduş, bir anda tavandaki duman dedektörünü seyretme ihtiyacı duyup kafalarını çeviriyorlar. (S;41)

Paris züppeliğinin merkez üslerinden biri olan ve dedikoduların haberci güvercinler gibi havada uçuştuğu Flore Cafe'de bazı yakınlarım, tanımadıkları birkaç densizin leş bulmuş akbabalar gibi açgözlü bir şekilde yaptığı konuşmayı duymuş. "Bauby'nin bir bitkiye dönüştüğünü duydun mu?" diyormuş biri. "Tabii ki de duydum. Evet, tam bir bitki" (S;92)

"Zombi baba"ya dönüştüm dese de, baştan sona iyi planlanmış bir mizansenden ibaret olduğunun farkında olduğu babalar gününün kutlanmasından, kızının kollarının arasında okşanmaktan zevk almakta, oğlunun kapalı dudaklarından sızan salyaları silmesinden, verdiği sıkıntıdan dolayı tedirgin olmakta. Çünkü, o bir baba.

Sandalyenin üstünde kıvrılmış vaziyette, hissettirmeden, çocuklarımı seyrediyorum. Ben bir çeşit zombi babaya dönüşmüş olsam da Theophile (oğlu) ve Celeste (kızı) son derece gerçek, hareketli ve şikâyetçiler. Küçük omuzlarında ağırlık yapan huzursuzluğu başarılı bir şekilde saklayarak yanımda yürümelerinden, sadece yürümelerinden bile sıkılmıyorum. Yürürken, Theophile kağıt mendillerle kapalı dudaklarımın arasından sızan salyaları siliyor. Hareketleri çekimser, ne tepki vereceği belli olmayan bir hayvanın karşısındaymış gibi hem sevecen hem de ürkek. Yavaşladığımız anda Celeste kafamı çıplak kollarının arasına alıyor, boynumu sesli öpücüklere boğuyor ve sanki büyülü sözlermişçesine, “O benim babam,” diye tekrar ediyor. Babalar gününü kutluyoruz. (…) Bir gölgenin, bir baba parçasının bile yine de “baba” olduğunu doğrulamak ister gibi bu sembolik günü hep beraber geçiriyoruz. (…) Tüm bu sıkıntıların on yaşında bir erkek çocuğuna ve onun sekiz yaşındaki kız kardeşine büyük bir sarsıntı yaşatıyor olmasından korkuyorum. (S;79,80)

Her halde, bir anne baba için en büyük hasret, elini uzatsa dokunabileceği bir mesafeden çocuklarını okşayamayışı olsa gerek;

Oğlum Theophile yanımda uslu uslu oturuyor, suratı sırtımdan 25 santim uzakta. Babası olan benim ise, ellerimi onun kalın telli saçlarının arasında gezdirmeye, ince tüylü ensesini avucumun içine almaya, yumuşak ve ılık küçük vücudunu kucaklamaya bile hakkım yok. Nasıl demeli, içinde bulunduğum durum korkunç, iğrenç, adaletsiz. (S;81)

Jean Dominique, kaçırdığı fırsatları, yakalamayı başaramadığı şansları, uçup gitmesine seyirci kaldığı mutlu anlarını, tüm hayatını, aslına bakarsanız hepimizin hayatını şöyle özetliyor;

Şimdi dönüp baktığımda sanki tüm hayatım bu ucu ucuna kaçırdığım şeylerin bir listesi, sonunu bildiğim ama bir türlü kazanan tarafa oynayamadığım bir yarış gibi geliyor. (S;104)

Maalesef, geçmişten bu güne anıları taşıyan, hayallere kanat çırpan kelebek de yorulur bir gün;

Uzaklaşıyorum. Yavaş, fakat emin bir şekilde. Tıpkı bir denizcinin demir aldığı kıyıdan uzaklaşması gibi geçmişimden uzaklaştığımı hissediyorum. Eski hayatım hala içimde alev alev yansa da, yavaş yavaş anıların küllere dönüştüğünü biliyorum. (S;87)

Jean Dominique son söz olarak; "Acaba bu evrende beni bu dalgıç hücresinden kurtaracak bir anahtar var mıdır? Ya da son durağı olmayan bir metro? Peki, özgürlüğümü geri satın alabileceğim bir para? Sanırım başka yerde aramam gerekiyor bunları. O zaman, ben gidiyorum. (S;142)” dedi ve kitabın yayınlanmasından birkaç gün sonra, geçirdiği zatürre sonucu, 1997 yılında hayatını kaybederek aramızdan ayrıldı.

Kendi vücuduna hapsolmuş bir insanın  hikayesini okuyunca, tutsak olduğum alışkanlıklardan, üretilmiş bahane ve hoşnutsuzluklardan, bir adım ötesine gitmekten alıkoyan cesaretsizliklerden  utanç duydum. Tek gözüyle, hayatın bir köşesinden tutunmaya çalışan Jean Dominique'nin hayat hikayesinden öğreneceğimiz çok şey var. Geç olmadan sahip olduklarımızın kıymetini bilelim lütfen.  

Başka bir yazıda görüşmek üzere, hoşça kalın.  

Yunis ELMAS

Kitap: Kelebek ve Dalgıç,

Yazarı: Jean-Dominique Bauby

Sayfa Sayısı : 144

Yayınevi : Nemesis Kitap

 

 

BİTTİ

 

 

 

Burdan Sonrası Okumaktan Yorulmayanlar İçin;

Bu kitabın, 2007 yılında gösterime giren ve yönetmenliğini Julian Schnabel’in yaptığı aynı adlı filmi de var. Filmin büyük bir bölümünde yönetmen, Jean-Dominique’nin bakış açısından izleme imkânı sağlıyor bize. Bazı sahnelerde sol gözün hareket imkânıyla görebiliyor, göz kırpılınca ekran kararıyor, ağlayınca görüntü buğulanıyor. Filmde rahatsız olduğum tek husus ise, ara ara gereksiz yere gösterilen müstehcen sahnelerin yer alması oldu.

Altı Çizili Diğer Satırlar:

Ben Breck’teki tatil yerim olan hastaneyi terk etmiyorum ve doksan üç yaşındaki babamın bacakları da oturduğu binanın yüksek merdivenlerini inmesine müsaade etmiyor. İkimiz de kendi çapımızda birer locked-in sendromu hastasıyız; ben ölü bir gövdenin içinde, o üçüncü katta. Artık her sabah tıraş edilen benim; ve ne zaman bir hasta bakıcı sekiz günlük eski bir tıraş bıçağı ile özenle yanaklarımı rendelese, babamı düşünüyorum. (S;53)

Duygulanmaya, sevmeye ve sevilmeye nefes almak kadar ihtiyacım var. Bir dosttan gelen mektup, bir kartpostalın üzerindeki Balthus tablosu, bir Saint-Simon sayfası çevirmek geçen zamana anlam katıyor. (S;65)

Hırslı ve birazda alaycı olan, bu zamana kadar hiçbir başarısızlığı olmayan Bay L. ıstırabı öğrenir, kesin gözüyle baktığı her şeyin yıkıma uğradığını görür ve yakınlarının aslında birer yabancı olduğunu keşfeder. (S;66)

“Adam asmaca oynar mısın?” diye soruyor Theophile (oğlu). Eğer iletişim sistemim repliklerimi çivilemiş olmasaydı, ona felçliyi oynamanın beni yeterince meşgul ettiğini söylerdim. Sözcükleri bir araya getirmek için dakikalar harcayınca en ince espri bile anlamını yitiriyor. (S;81)

Yine de dalgıç hücremin içine yerleştiğimden beri teşhis uzmanlarının hakkımdaki görüşlerini almak için Paris'in tıp dünyasına iki kısa seyahatim oldu. İlk seferinde ambulans tesadüf eseri, eskiden yazı işleri müdürü olarak çalıştığım ünlü kadın dergisinin son derece modern binası önünden geçti. Kendimi duygusallaşmaktan alamadım. (...) Ara sıra günün yemeğini tatmak için gittiğim kafenin önünden geçtiğimiz sırada gözümden bir kaç damla yaş aktı. Gizlice ağlayabiliyorum. Gözümün aktığını sanıyorlar. (S;87,88)

Harika mektuplar alıyorum. (...) İster üç satır ister sekiz sayfa olsunlar, ister Akdeniz'in kıyısından ister yakındaki bir kasabadan gelsinler, tüm bu mektuplara birer hazine gözüyle bakıyorum. Bir gün onları uç uca yapıştırıp dostluğun zaferini simgeleyen bir sancak gibi rüzgarda dalgalanacak kilometrelerce uzunluktaki bir kurdele oluşturmak isterdim. (S;94)

Bugün Pazar. Pencerenin kenarında yığılmış, küçük bir kütüphaneyi andıran kitaplarıma bakıyorum. Oldukça lüzumsuz görünüyorlar, çünkü bugünkimse bana kitap okumaya gelmeyecek. Seneca, Zola, Chateaubriand ve Valery Larbaud bir metre ötemde olmalarına rağmen erişilmezler. Simsiyah bir sinek burnuma konuyor. Uçsun diye kafamı sallıyorum. O ise daha sıkı tutunuyor. Olimpiyat oyunlarında seyrettiğim güreş müsabakaları bile bu denli zorlu değildir. Bugün pazar. (S;114)